تئولوژی یا الهیات و اقسام آن

Theology ( الهیات ) تعریف و اقسام آنتئولوژی

جمع آوری از گارگین فتائی

 

 

 

اشتقاق لغوی

واژهء Theology از واژهء یونانی Theologia ماخوذ است و مرکب است از دو واژهء Theo یعنی خدا و logia یعنی گفتار و نظر پس تئولوژی به معنی گفتار و نظر دربارهء خداست

 

 

 

سابقهء تاریخی

واضع این کلمه افلاطون است و او برای اولین بار این واژه را در رسالهء جمهوریت خود به کار برده است . او در این رساله در خصوص اینکه انشاء حکایات دربارهء خدایان باید تابع چه قواعدی باشد بحث می کند .

ارسطو در کتاب مابعالطبیعهء خود ، پس از تقسیم بندی مشهور خویش از فلسفه به سه قسم فلسفهء نظری ، فلسفهء عملی و فلسفهء ابداعی ، در اقسام فلسفهء نظری گوید

" قسم الهی موضوعش جوهر مفارق است که نامتحرکند و وجه تسمیهء آن به علم الهی این است که این جواهر مفارق در حوزهء الهیات هستند "

 

ارسطو این علم را اشرف علوم دیگر می خواند چون موضوعش ورای عالم محسوس است و از طرف دیگر آن را فلسفهء اولی Prote philosophia  می نامد زیرا هر چند به حقیقت ، مقدم بر سایر علوم است       ولی باید آن را در آخر آموزند .

در دورهء مسیحیت در اروپا ، بحث دربارهء خدایان یونانی و رمی کنار نهاده شده و الهیات ، منحصر به تعالیم مسیحی  doctorina fidel گردید . در دورهء متقدم اپدران کلیسا  early patristic era علم الهی ، منحصر به بحث دربارهء وجود خدا بود و به فعل الهی نمی پرداخت ولی به تردیج شامل حقایق مربوط به فعل الهی نیز گردید و بدینسان مباحث ایمانی و دینی  جزء آن گردیده و نظر و عمل دینی تابع آن شد .

در قرون وسطی ، همهء علوم و فنون تابع الهیات بود و در برنامهء درسی قرون وسطی در دورهء مدرسی در راس همهء فنون هفت گانه liberal arts علم الهی بود و در حقیقت ، سایر علوم ، مقدماتی برای خواندن الهیات بودند .

ئر عالم اسلام و دوران اسلامی ,مترجمان عرب زبان به سعهء معنای این لفظ و ریشهء آن توجه کرده و آن را به لاهوت ، علم اللاهوت ، علم التوحید ، علم الربوبیه ، ائولوجیا و گاه نیز به علم الکلام ترجمه کرده اند .

اعم معادلهایی که مترجمان معاصر فارسی در ازاء این واژه نهاده اند عبارتند از دین شناسی ، خداشناسی ، حکمت الهی ، الهیات ، الهیات خاصه ، علم لاهوت ، حکمت لاهوتی و یزدان شناسی . اما با توجه به ریشهء لفظ  ، بهترین معادل این لفظ همان است که قدما در برابر واژهء ائولوجیا وضع کرده اند که عبارت است از علم ربوبی یا الهیات . واژه های علم الهی و علم ربوبیت را اولین فیلسوفان مسلمان مثل ابن سینا  و ناصرخسرو به کار برده اند .

الهیات در دوران جدید نیز بیشتر تحت تاثیر آثار اسپینوزا ، دکارت ، امانوئل کانت و آگوست کنت است .

 

 

 

اقسام الهیات

 

 1:الهیات طبیعی یا عقلی

  Natural theology

 

مباحث مختلف دربارهء خدا و دین است با استمداد از صرف عقل و بدون اتکا به وحی . عقل انسانی مانند سایر موجودات از مخلوقات الهی است با این تفاوت که نعمتی است از جانب خداوند که به انسان عنایت شده تا بتواند به معرفت حقیقی که عبارت است از مطابقت علم بشری با حقایق موجودات ( اعیان ثابته ) در علم الهی است دست یابد

 

 2:الهیات نقلی یا ملتزم وحی

 Revealed Theology

 

به بحث در مورد اموری می پردازد که ورای عقل است به همین دلیل به آن الهیات ماوراء عقل    Supernatural theology   نیز می گویند .

 

 

 

3:  الهیات مدون یا جامع

Systematic theology

 

در واقع به کل مباحث الهیات پرداخته و در آن به وظایف گوناگون این علم توجه می شود . موضوع این قسم از الهیات

 اولاً تنظیم و تدوین همهء اجزاء مقوم علم الهی در یک منظومهء جامع و مدون است

 ثانیاً تشخیص نسبتی است که با سایر علوم و معارف بشری دارد  خصوصاً آنهائی که به الهیات نزدیکند

 ثالثاً تحکیم این ارتباط 

 

این قسم از الهیات ، خود منقسم بر سه قسم است

 

 

الف:  الهیات فلسفی

philosophical theology

 

 در واقع همان الهیات عقلی است با این تفاوت که روش الهیات عقلی ، قیاسی و استنتاجی است ولی روش الهیات فلسفی، تشریحی و توصیفی است . این قسم  از الهیات ، وظیفهء ایجاد رابطه میان تفکر دنیوی و غیر دینی با الهیات را بر عهده دارد و در جهت تشریح مفاهیم اصلی الهیات گام بر می دارد در شرائط تحقیق می کند که اصولاً علمی به نام الهیات را ممکن می سازد . در عین حال به دفاع از الهیات در برابر مخالفینش بر می خیزد و نشان می دهد که الهیات ، علمی مستقل با موضوع و هویت خاصی در میان علوم بشری است .

 

 

ب: الهیات جزمی

Dogmatic Theology

 

این قسم از الهیات به تحقیق در مورد اصول و اعتقادات دینی می پردازد . این قسم از الهیات را الهیات رمزی  Symbolic theology    نیز گویند  زیرا در این قسم الهیات به تفسیر مرز و معنی مربوط به حقایق آسمانی پرداخته می شود .

 

مهمترین اقسام الهیات جزمی عبارتند از

 

ب / 1: الهیات مسیحی

Christian theology

 

الهیات، به معنی خداشناسی است که مبین تعریف، توصیف و شناخت خدا در یک دین است. در الهیات مسیحی، بحث محدود به وجود خدا نمی‌ماند بلکه موضوعات دیگری نیز مورد مطالعه و تحقیق قرار می‌گیرند. موضوعات عمدهٔ الهیات مسیحی عبارت‌اند از: خداشناسی، مسیح‌شناسی، تثلیث، نجات‌شناسی، کتاب مقدس و آخرت‌شناسی.

مسیحیت در اوایل ظهور طی چهار قرن، دین یکه تاز میدان نبود و می‌بایست با اندیشه‌های فلسفی و عقاید دینی سراسر امپراتوری روم، مصر و فارس مبارزه کند. در جریان این کشمکش‌ها الهیات مسیحی بنا شده، رشد کرد و شکل گرفت. بعد از قرن شانزدهم نیز دستخوش اندیشه‌های دوران روشنگری (Enlightenment) و آزاداندیشی بوده است .

در دنیای امروز غرب ، هر فرقه و حتی هر کلیسا، الهیات مختص و منحصر به‌خود را دارد. به همین دلیل ناممکن است که تعریف واحد از الهیات مسیحی ارایه داده شود که بتواند تمام دیدگاه‌های موجود فرقه‌ها و کلیساها را دربرگیرد؛ ولی، این به معنای اختلاف و تضاد کلی میان این دیدگاه‌ها نیست. همهٔ کلیساها در موضوعات عمده دین مسیحیت باهم هم‌نظر اند. آنچه الهیات کلیساها را از هم جدا می‌سازد، اختلاف‌های بنیادی نیست، بلکه تفاوت‌های فرعی است.

مناسب است الهیات مسیحی را از دو جنبه بطور فشرده مورد بررسی قرار دهیم؛ یعنی از دیدگاه الهیات محافظه کار و الهیات لیبرال

الهیات محافظه کار، الهیات رسمی تقریباً همه فرقه هاست (ارتودکس، کاتولیک، پروتستان و فرقه‌های غیروابسته). محافظه کاران، الهیات و تعلیم پدران کلیسا را حفظ می‌کنند.

 الهیات لیبرال آنگونه که از نامش پیداست، بیانگر دیدگاهای آزاد کلیساها و افرادیست که الهیات رسمی مسیحی را نمی‌پذیرند. آنها طرفدار مکتب اصالت عمل Pragmatism هستند که ادعا دارد ایمان باید در چوکات جهان ایده و ایدالیسم مطالعه شود که در جهان ایده هیچ چیزی ثابت و قطعی نیست بلکه نسبی. همچنان ایمان باید در محدوده فریضه‌های معقول و استدلال منطقی باقی ماند.

خدا در الهیات مسیحی صرفاً یک قدرت نامحدود نیست بلکه خدا دارای شخصیت است. خدا در ماهیتش دارای صفات ذاتی و اخلاقی است. بحث ماهیت خدا وحدانیت را نیز دربر می‌گیرد. وحدانیت خدا در الهیات مسیحی به این معناست که فقط و فقط یک خدا وجود دارد. یک موجود الهی که شایسته پرستش و عبادت است. خدا آفریدگار و معمار تمام کاینات و خلقت است. تمام خلقت، در نهایت، تحت فرمان و اراده‌ای او می‌باشد. خدا حکمفرمای مطلق در خلقت است که هیچ نیازی ندارد.

 

 ب / 2: الهیات اسلامی

 

Islamic theology

 

الهیات یعنی آنچه مربوط به اله باشد و علم الهی یکی از اقسام حکمت می‌باشد چون حکمت شامل ریاضیات، طبیعی، و علم الهی می‌شود. علم الهی یعنی علم خداشناسی و خداشناسی در اسلام به معنی شناخت الله و مقربان اوست (لغت نامه دهخدا؛ واژه اله). علم الهیات به معنای مصطلح و مفهوم عرف فلسفه و کلام، مباحثی است مربوط به شناخت خدا و اثبات وجود او و صفات جلال و جمال او، از صفات ثبوتیه و سلبیه و صفات ذات و فعل.

مباحث و مسائل علم الهی یکی از متون حکمت است، حکمت الهی به معنی اعم حکمت مابعدالطبیعه است. علم اعلی شامل عقل و آثار آن در عالم جسمانی و روحانی، واجب الوجود، وحدانیت و نعوت جلال و فضل و عنایت او، ماوراء الطبیعه می‌گردد و می‌توان گفت در الهیات از اثبات خدا و ادله‌ای که بر وجود او اقامه شده‌است و نیز صفات کمالیه او و افعال تکوینی و تشریعی او که بر حسب حکمت و لطف، صدور آن از او به اراده و اختیار واجب است، بحث می‌کنیم. و همچنین از سنتهای الهی در عالم خلقت و تکوین و عالم تشریع و تکلیف و نتایج و غایات افعال الهی و از افعالی که از او صادر نمی‌شود و عنایات عامه و خاصه او نسبت به بندگان بحث می‌کنیم. در این مفهوم تمام مباحث توحیدی، نبوت و شرایع و فلسفه تشریع و معاد و هر چه از جنود غیبی و ظاهری اوست، یعنی تمام علوم اسلامی وارد می‌شود.

الهیات در اسلام از ابتدای حیات دین اسلام شروع شده‌است و به گواه تاریخ علی (ع)اولین عالم علم الهیات بعد از پیامبر بود چنانکه ابن ابی‌الحدید که از دانشمندان اهل سنت می‌باشد می‌نویسد: حکمت و بحث در امور الهی فن احدی از عرب نبود و در کوچک و بزرگ آنها سابقه نداشت و نخستین کس از عرب که در این علوم خوض کرد علی بود که مباحث دقیق توحید و عدل در سخنانش پراکنده‌است. (نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید؛ ج۱۳؛ شرح خطبه ۲۳۱؛ ص۴۸).

 در فلسفه، علم الهیات به دو قسمت تقسیم می‌شود: الهیات به معنی اعم و الهیات به معنی اخص.

در عالم اسلام ، ترجمهء واژهء اتئولوژی به الیهات به معنی الاخص یا الهیات خاصه مناسب تر از ترجمهء آن به علم کلام است  زیرا موضوع الهیات خاصه ، واجب الوجود و صفات اوست ولی این نیز معادل دقیقی نیست زیرا  خود واژهء الهیات خاصه در زبانهای اروپایی ، معادل دقیقی دارد که از ترجمهء آثار فیلسوفان مسلمان به زبان لاتین ساخته شده و در زبان لاتین به آن metaphysica specialis   در مقابل metaphysica generalis  ( الهیات بالمعنی الاعم یا الهیات عامه ) گویند . موضوع علم اخیر ، امور عامه است که از حالات و عوارض موجود به طور عموم و کلی بحث می کند و این در برابر الهیات خاصه است که دربارهء وجود خاصی به نام واجب الوجود بحث می کند و منشاء الهیات عقلی است .

 

ج:الهیات اِعمالی یا اطلاقی

Applied theology

 

 

در این قسم از الهیات به  شرح و وصف و اطلاق ایمان در وجوه مختلف زندگی عینی توجه می شود و جوانب گوناگون فرهنگی و اجتماعی و عقلی حیات ایمانی  مطمع نظر قرار می گیرد .

 

 مهمترین اقسام این قسم از الهیات عبارتند از

الهیات عملی Practical theology

الهیات زهد ورزی Ascentical theology

الهیات شبانی Pastoral theology

الهیات اخلاقی Moral theology

 

 

 

4: الهیات تاریخی

Historal theology

 

 

الهیات تاریخی، شاخه ای از الهیات است که هدف آن بررسی اوضاع تاریخی­ای است که اندیشه ها در آن مطرح شدند یا تقریر خاصی یافتند. این الهیات در پی آن است که ارتباط میان متن و الهیات را آشکار سازد، به عنوان نمونه الهیات مذکور اثبات میکند که آموزه «آمرزیدگی به وسیله ایمان» در دوره متأخر رنسانس از اهمیت اساسی برخوردار بود. این الهیات تبیین می کند که چگونه جریان های فرهنگی سکولار مانند لیبرالیسم جلوه متناظر خود را در الهیات می یابند.

 

 

 

5: الهیات دیالکتیکی

Dialectical theology

 

 

روش دیالکتیکی در واقع کشف از تزاحمی است که صفت ممیزهء تمامی تعبیرات و اظهارات حوزهء الهیات را نشان می دهد  . از آن جائی که ما در الهیات  با مسائلی روبرو می شویم که هیچ یک ساده نیست لذا حقیقت و واقعیت تنها از طریق پارادوکس به ادراک  درمی آید

 

 6: الهیات تطبیقی

Comparative theology

 

الهیات تطبیقی از لحاظ تاریخی به شیوه های مختلف به کار رفته است . کاربرد و معنای نخستین آن عبارت است از تابعی از رشته ای به نام ادیان تطبیقی است که در آن مورخ دین ، نظامهای مختلف الهیات ادیان مختلف را تجزیه و تحلیل می کند . معنای دو آن در حوزه ای است که علم دین یا تاریخ ادیان نامیده می شود و برخی از محققان برای نمایاندن وجهی از آن ، این اصطلاح را به کار می برند  .

 

 

منابع

 1: الهیات جدید( مجموعهء مقالات )  - نوشته و ترجمهء شهرام پازوکی و دیگران – انتشارات سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی - 1383

 

مقدمه ای در باب الهیات نوشتهء شهرام پازوکی

کارل بارت و الهیات دیالکتیکی نوشتهء کارل بارت و ترجمه محمد رضا    ریخته گران

الهیات تطبیقی نوشته دیوید تریسی ترجمهء بهاء الدین خرمشاهی

2: fa.wikipedia.org/wiki/الهیات

3: موسسهء باقرالعلوم

http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=31058